Informacja historyczna o Drodze Knurowskiej

Jadwiga Środulska-Wielgus Krzystof Wielgus

Droga powstała około 1911 roku, na miejscu średniowiecznego szlaku, pozwalającego obejść górami zamek w Czorsztynie i skracającego o kilkanaście godzin przejście ze Starego Sącza na Podhale. Chętnie używali go handlarze koni. To właśnie obejście, w staropolszczyźnie „ochodnik”, dało początki nazwie wsi Ochotnica. Stara droga była bardzo niewygodna; trzeba było pokonać kilkaset metrów stromych podjazdów i zjazdów, aby przeprawić się przez Przełęcz Knurowską (846 m n.p.m.). Droga miała nieutwardzoną nawierzchnię, rozmywały ją roztopy i spływające z gór potoki. Ślady starej drogi (a także tajemniczych wałów wzdłuż niej, pochodzących być może jeszcze z wieku XVIII) są dziś znakomicie widoczne w lesie, po obydwu stronach Przełęczy Knurowskiej.

Na przełomie XIX i XX wieku stara droga nie nadawała się do jakichkolwiek celów wojskowych. Jednak w tym czasie modernizowany był tabor austro-węgierskich wojsk transportowych; pojawiły się pierwsze oddziały samochodów ciężarowych oraz ciągniki artyleryjskie. Ponadto dla galicyjskiego obszaru manewrowego ważna była możliwość przesuwania wojsk równolegle do pasa Karpat. Temu służyła m.in. kolejowa linia „transwersalna”, otwarta w roku 1884; do tego służyć też miała zbudowana całkowicie od nowa Droga Knurowska.

Zaprojektowano ją, jako drogę wojskową 1 kategorii, o utwardzonej nawierzchni tłuczniowej na elastycznej podbudowie kamiennej (system Mac Adam), o szerokości jezdni 5 metrów. Dystans około 6 km i około 300 metrów wysokości pomiędzy doliną Dunajca w Harklowej a Przełęczą Knurowską pokonano w 34 zakrętach. Na drodze zbudowano kilkanaście kamienno – betonowych przepustów i dwa mosty: jeden kamienny, łukowy most u wylotu Doliny Furcówki (istnieje do dziś), drugi, potężny most drewniany na Dunajcu (dziś nie istnieje, zamieniony na nowoczesny most żelbetowy). Jednakowy, niewielki spadek drogi i ostre zakręty dostosowane były głównie do ruchu pojazdów konnych – dziś pozwala na pokonanie drogi rowerem..

Na zakrętach wyprofilowano tzw. mijalnie – poszerzenia, umożliwiające wyminięcie się długich zaprzęgów oraz możliwość odpoczynku zwierząt pociągowych bez tarasowania drogi. Budowę dróg nadzorowali inżynierowie włoscy, poddani cesarza Franciszka Józefa I z austriackiego Tyrolu lub z rejonu Triestu. Władze austro-węgierskie, traktując budowę drogi jako inwestycje rządową, oprócz miejskich robotników zatrudniały również bezrobotnych, pochodzących z miejskiej biedoty. Ludzie Ci, najmowani do robót rządowych i publicznych, nazywani byli na Podhalu „Barabami” (od pierwotnego, niem. „Bahnarbeiter” – czyli robotnik kolejowy).

Przejmujący obraz kolumn roboczych, zdążających do pracy (prawdopodobnie właśnie przy Drodze Knurowskiej), przedstawia Jan Kasprowicz w wierszu „Baraby”, pochodzącym ze zbioru „Mój świat” (zacytowanym tu we fragmentach):

  „Idą baraby, pędzą baraby, Ponoć od strony Krakowa, Tak maszerują jak jaka kompania honorowa. Pędzą baraby, pędzą baraby, Starcy i młodzi junacy Nie myślą gdzieś zdychać na gnoju, każdej podejmą się pracy. Pędzą baraby, pędzą baraby, W rękach siekiery i szpadle, Patrzą przed siebie z ukosa, Stanowczo i zajadle. Pędzą baraby, pędzą baraby, Harapem ich swoim popędza Że tchu im w piersiach brakuje, Najsroższy ekonom – Nędza.  (…) Pędzą baraby, pędzą baraby, Nikt buta nie ma na nodze, A tutaj pełno jest żwiru W tej niekończącej się drodze. (…)” Po raz pierwszy biedni pracownicy miejscy pojawili się bowiem na Podhalu ok. roku 1884, przy budowie tzw. kolei transwersalnej (łączącej Chabówkę i Nowy Sącz), następnie w roku 1899, przy budowie trasy Chabówka-Zakopane. Dlatego Droga Knurowska, nazywana też „Gościńcem Barabów”, jest nie tylko zabytkiem inżynierii, lecz i pomnikiem ciężkiej, ludzkiej pracy.

Wielu z tych biednych robotników sezonowych pozostało w górach, w Ochotnicy Górnej – Jaszczem jedno z osiedli nazywa się „Do Baraba”. Wybudowana droga stała się również żywotną arterią, ułatwiającą dostęp mieszkańców Ochotnicy do Nowego Targu.

Droga odegrała dwukrotnie rolę w działaniach wojennych – w roku 1914 i 1939. W dniach 22-24 listopada 1914 roku Drogą Knurowską przejechał patrol kozacki z 10 dywizji kawalerii gen. Fiodora Kellera. Rosjanie przeszli przez Ochotnicę Dolną, Górną, aż do Harklowej, po czym wycofali się. Aby powstrzymać przenikanie Rosjan w Dolinę Dunajca, na górze Baszta nad Tylmanową zajął pozycję obronną oddział specjalny płk. Weisza. Doszło do walk z użyciem karabinów maszynowych. Wczesnym rankiem 10 grudnia 1914 roku gen. Joseph Roth wysłał, jako jego wsparcie oddziału Weisza batalion cyklistów oraz żołnierzy Legionów Polskich. Cykliści przejechali z Nowego Targu pod Tylmanową i do Zabrzeża. Żołnierze Legionów Polskich przejechali natomiast drogą przez Krośnicę.

Zupełnie inną rolę odegrać miała Przełęcz Knurowska w walkach obronnych Polski we wrześniu 1939 roku. W dniu 3 września liczącą ok. 5 km kolumna nieprzyjacielskich wojsk niemieckiej 2 Dywizji Górskiej wspieranych przez oddziały słowackie, najprawdopodobniej z 4 pułku 1 Dywizji Piechoty. Posuwając się wzdłuż Drogi Knurowskiej niemiecko-słowackie oddziały wdarły się do Ochotnicy rozpoczynając jej sześcioletnią okupację.

Dziś, jako droga powiatowa, spełnia nadal bardzo ważną funkcję użytkową, głównie dla mieszkańców Gminy Ochotnica Dolna, a także dla mieszkańców wsi Harklowa, Knurów i Szlembark, należących do Gminy Nowy Targ.

O historii drogi dowiedzieć się można z 6 tablic, ustawionych w jej newralgicznych punktach, przewidywana jest też ekspozycja stała w ośrodku ekspozycyjnym w remontowanej, dawnej szkole na Ustrzyku.

Z militarnych dziejów Przełęczy Knurowskiej

Robert Kowalski, współpraca Krzysztof Wielgus

Przełęcz to kluczowe miejsce dla kontroli przejścia opisanym skrótem, z Harklowej do Tylmanowej. Stary trakt, istniejący już kilkaset lat, zanim powstała tu austro-węgierska droga wojskowa, wznosił się dość stromo od przysiółka Ustrzyk, trafiając na przełęcz ok. 500 m na północ od dzisiejszego przejazdu przez nią. W lesie zachowały się ślady starej drogi. Towarzyszą jej tajemnicze wały lub tarasy ziemne, które trudno na razie jednoznacznie zinterpretować wyłącznie jako elementy drogowe. Mogły mieć one znaczenie militarno – dozorowe, podobnie jak wały graniczne tzw. „kordonu sanitarnego”, usypane m.in. w Paśmie Podhalańskim w latach ok. 1769-71, po zajęciu przez Austrię starostw: Nowotarskiego, Czorsztyńskiego i Nowosądeckiego.

Zupełnie inne pochodzenie mają ślady umocnień ziemnych na Przełęczy Knurowskiej, na szczycie wzniesienia, panującego nad późniejszą drogą wojskową. Są one zwrócone na wschód i dostosowane do uzbrojenia z początków XX wieku. Mimo tego, iż nie są dobrze zachowane, można je zinterpretować jako ślady polowych fortyfikacji austro-węgierskich, tzw. „punktu oporu” (Stűtzpunkt). Są zgodne z zaleceniami ówczesnych, austro-węgierskich instrukcji fortyfikacyjnych. Fortyfikacje takie budowano na ziemi krakowskiej i Podhalu jesienią 1914 roku, w momencie zbliżania się rosyjskiej ofensywy. Starano się wtedy zablokować wszelkie dogodne drogi, prowadzące na zachód i południe. Relikty podobnych umocnień spotkać możemy w Klikuszowej oraz w obrębie dawnej Twierdzy Kraków. Fortyfikacji polowych, biegnących od Krakowa aż po Tatry Zachodnie nie ukończono; nie odegrały też bezpośredniej roki w walkach I wojny światowej, stanowiły jednak tyłową pozycję dla manewru grupy gen. Josefa Rotha.

Zupełnie inną rolę odegrać miała Przełęcz Knurowska w walkach obronnych Polski we wrześniu 1939 roku. Wtedy zagrożenie miało przyjść od zachodu i południa. W okolicy przełęczy przebiegała linia rozgraniczenia między dwoma wielkimi polskimi związkami operacyjnymi: Armią „Kraków” i Armią „Karpaty”, broniącymi południowych rubieży II Rzeczypospolitej, przed agresją sił niemiecko-słowackich. Z uwagi na jej strategiczne położenie, Sztab Główny Wojska Polskiego planował już wiosną tego roku budowę w tym rejonie stałych umocnień polowych. Ich głównym zadaniem było uniemożliwienie nieprzyjacielowi obejścia od północy punktów oporu „Kłodne” w okolicach Krościenka oraz „Wietrznica” w Tylmanowej – Rzekach. Koncepcję i założenia budowy pozycji obronnych opracowała na przełomie czerwca i lipca grupa specjalistów pod kierunkiem płk. dypl. Mariana Porwita. Niestety, z uwagi na ograniczone środki finansowe oraz brak czasu ostatecznie nie doszło do pełnej realizacji tych ambitnych planów.

Od końca sierpnia 1939 r. Przełęcz Knurowska była stale dozorowana przez kilkunastoosobowe patrole z Oddziału Wydzielonego „Roman” pod dowództwem kpt. Romana Wróblewskiego. W skład OW „Roman” wchodziły: 3 kompania baonu Korpusu Ochrony Pogranicza „Żytyń” i 2 kompania batalionu Obrony Narodowej „Limanowa”. Oddział dysponował m.in. 6 ckm; 3 moździerzami 81 mm; 1 armatą ppanc. kal. 37 mm, wz. 36 Bofros; 1 armatą polową kal. 76,2 mm oraz kilkoma nowoczesnymi karabinami ppanc. kal. 7.92 mm, wz. 35, tzw. „Ur ”.

W godzinach przedpołudniowych 1 września 1939 r. w rejonie przełęczy ulokował się pluton specjalny z batalionu KOP „Żytyń”, z zadaniem obserwowania szosy Nowy Targ – Czorsztyn oraz ew. opóźniania postępu nieprzyjacielskich oddziałów, chcących obejść polskie pozycje w rejonie Krościenka i Tylmanowej. Łączność między placówką a sztabem batalionu zapewniały gołębie pocztowe.

Patrol wyposażony był w co najmniej 3 pary tych ptaków, przenoszonych w specjalnych drewnianych klatkach. W ciągu dwóch pierwszych dni wojny patrol przesłał za ich pośrednictwem kilka meldunków, zawierających m.in. informację o ruchach wojsk niemieckich, licznych kolumnach zmotoryzowanych, pojazdach pancernych oraz o odgłosach walk w rejonie Nowego Targu.

Dnia 3 września w godzinach przedpołudniowych załoga samolotu R-XIII „Lublin” z 56 eskadry obserwacyjnej Armii „Karpaty”, w składzie ppor. obserwator Mieczysław Marcola i por. pilot Antoni Jankowski wykryła liczącą ok. 5 km kolumnę zmotoryzowaną, zmierzającą w kierunku Przełęczy Knurowskiej. Ruch tej kolumny zauważył także pluton specjalny, który niezwłocznie przesłał gołębiem alarmujący meldunek.

Podobnej treści informacje przesłała załoga samolotu. W nieprzyjacielskiej kolumnie wykryto oddziały słowackie, najprawdopodobniej z 4 pułku 1 Dywizji Piechoty oraz pododdziały zmotoryzowane z niemieckiej 2 Dywizji Górskiej. Obie jednostki wchodziły w skład XVIII Korpusu Górskiego. W obliczu olbrzymiej przewagi, patrol bez walki wycofał się w kierunku Lubania. Niemiecko-słowackie oddziały jeszcze tego samego dnia przekroczyły przełęcz i w godzinach popołudniowych zajęły Ochotnicę Górną, rozpoczynając jej sześcioletnią okupację. Tegoż dnia, w godzinach wieczornych trwały ciężkie walki o umocnienia na wzgórzu Wietrznica w Tylmanowej.

Wszystkie teksty opublikowano za zgodą Autorów