Młyny wodne (sekcja w opracowaniu)

(sekcja w opracowaniu) W roku 1779 starosta czorsztyński nadał ochotnickim chłopom przywileje młynarskie w zamian za czynsz roczny. W efekcie pod koniec XVIII wieku funkcjonowały w Ochotnicy 4 młyny wodne, natomiast w XIX ich liczba wzrosła do 11.

Tartaki (sekcja w opracowaniu)

(sekcja w opracowaniu)

Folusze

Folusz to urządzenie, w którym za pomocą gorącej wody spilśniano (folowano) sukno przeznaczone do wyrobu ubrań. Sukno folowano po to aby oczyścić sukno z tłuszczów, które przymieszały się podczas przędzenia i później, co nadaje mu puszystość oraz nadanie tkaninie zagęszczonej powierzchni.

Cechy te osiąga się dzięki długotrwałemu ubijaniu tkaniny w gorącej wodzie z dodatkiem różnych substancji (ługu, mydła, moczu itd.) zmiękczających oraz oczyszczających tkaninę.

Sposób działania folusza jest następujący.

Sukno po zdjęciu z warsztatu tkackiego jest bardzo rzadkie, stąd konieczne jest jego spilnienie dzieki któremu staje się bardziej zbite i gęste. W tym celu zwija się je i umieszcza we wgłębieniu znajdującym się w stępie. Koło wodne poruszane płynącą wodą obraca wał zaopatrzony w wystające kołki, które obracając się wraz z wałem podnoszą opierające się o nie długie osadzone na osi drągi, zaopatrzone na końcu w stępory drewniane przypominające ogromne, drewniane młoty. Po dalszym przesunięciu się wału dokoła swej osi, stępor-młot zwolniony przez usuwający się z obrotem wału kołek całym swym ciężarem opada w stępę uderzając sukno. Już jednak w chwilę potem kołek wracając do poprzedniej pozycji podnosi znowu drąg i cały proces zaczyna się od początku [1].

Pod wpływem uderzeń oraz polewaniu gorącą wodą tkanina spilśnia się – foluje. Gorąca woda jest konieczna do folowania, stąd konieczne było zapewnienie jej stałego dopływu. Dlatego w każdym foluszu istniało palenisko z kociołkiem (kotlikiem) w którym podgrzewano wodę. W Foluszu znajdującym się w skansenie w Zubrzycy Dolnej woda doprowadzana jest do kotlika rynienką (rynnicą) wprost z koryta – łotoku. Stamtąd, już po podgrzaniu, kolejna rynnica prowadzi ją do wydrążenia w stępie, w którym znajduje się spilśniane sukno.

W foluszu jednorazowo przerabiano tkaninę o długości do 30 metrów. Folowanie jednego kawałka tkaniny trwało kilkanaście godzin, czasem nawet dobę. Podczas folowania materiał kurczył się o ok. 40%.

Folusze znane z terenu Podhala oraz terenów sąsiadujących (w tym również Ochotnicy), stanowią pod względem mechanizmu działania, konstrukcji oraz wyposażenia kontynuację dawnych wzorów i sposobów budowy, sięgających metryką jeszcze czasów średniowiecza.

Folusze w Ochotnicy W Ochotnicy niestety nie zachował się ani jeden folusz. Musiało jednak istnieć ich całkiem sporo zważywszy pasterski charakter wsi oraz liczbę wypasanych tu owiec. Z zachowanych informacji i przekazów wiadomo o kilku foluszach, ulokowanych  zarówno w Ochotnicy Dolnej jak i Górnej:

Ochotnica Dolna:

• w osiedlu Bełk 16 w XVIII wieku istniał folusz i dębiarnia, napędzane kołem wodnym. Folusz zlikwidowano pod koniec XIX wieku stawiając na tym miejscu młyn, którego pozostałości istnieją do dziś,
• w osiedlu Dłubacze (?) (Ochotnica Dolna 174) folusz wchodził w skład kompleksu wodnego (młyna, tartaku, olejarni, folusza później też elektrowni) wzniesionej przez Jana Koszarka w połowie XIX wieku w miejscu, w którym funkcjonował starszy zakład wodny. Folusz i olejarnię zlikwidowano w połowie XX wieku (do potwierdzenia).

Ochotnica Górna:

• w osiedlu Piszczykówka 33 istniał folusz wchodzący w skład większego zakładu wodnego w skład którego wchodził młyn, tartak, folusz i gonciarnia, działające w XIX wieku. Część zespołu, w tym folusz, została zniszczona przez pożar,

• Według relacji Folusz istniał również gdzieś na Forędówkach.

Z relacji mieszkańców Ochotnicy Górnej wynika, że w okresie międzywojennym w Ochotnicy Górnej nie działał już żaden folusz, a sukno do folowania najczęściej wożono do Łopusznej. Jeden z tych foluszy, zbudowany na początku XX w., w przysiółku Łopusznej Zarębku Niżnim przez braci Józefa i Franciszka Maciaszów, można dziś podziwiać w Orawskim Parku Etnograficznym – skansenie w Zubrzycy Dolnej.

Olejarnie

Olejarnia to urządzenie wyrabiające olej z siemienia lnianego. Siemię rozbijano na mąkę lnianą w specjalnych stępach, których każda olejarnia posiadała przynajmniej kilka. Otrzymaną masę podgrzewano („prażono”) w znajdującym się na wyposażeniu olejarni piecu po czym wyciskano z niej olej w drewnianej prasie nazywanej „wybijacem” (patrz schemat). Wybijac składa się z „lisicy”, tj. dużego bloku drewna zaopatrzonego w niewielkie wydrążenie. Na dnie tego wydrążenia znajduje się sitko (drewniane lub blaszane). Od dna pochyło w dół odchodzi kanalik odprowadzający na zewnątrz wyciskany olej. Kawałek drewna odpowiadający wydrążeniu w lisicy, lecz o nieco mniejszym przekroju, nazywa się „kłatkiem”.

Lisica jest umocowana poziomo w dwu grubych, mocno wkopanych w ziemię klocach. Nad lisicą w słupach znajdują się otwory, w które jest wsunięta dość gruba belka do wyjmowania, służąca do przy­gniatania i wtłaczania kłatka. Nacisk ten dokonuje się dzięki klinom drewnianym, wbijanym między ową belkę do wyjmowania, zwaną błazkiem, a górną płaszczyznę otworów w słupach. Kliny te, w miarę zabijania ich, naciskają na kłatek za pośrednictwem błazka. Wbijane są one przy pomocy drewnianych młotów, taranów, umocowanych w specjalnej obrotowej konstrukcji z pionowym słupem. Młoty poruszają się w płaszczyźnie poziomej, wokół osi pionowo stojącego słupa. Znajdują się one z obu stron wybijaca, umożliwiając na przemian wygodne dobijanie klinów naciskowych.

Przed obróbką masę z siemienia każdorazowo zawija się w „płatek, czyli kawał grubego sukna przetykany włosieniem z krowiego ogona. Ma on kształt czteroramiennej gwiazdy. Drugi płatek jest wyłącznie wełniany, bez ramion. Zawija się go wewnątrz pierwszego, wypełniwszy uprzednio masą. Zawiniętą masę kładzie się na dno wydrążenia w lisicy oraz rozpoczyna obróbkę[2].

Wytłoczony olej ścieka do podstawionych pod nią drewnianych, klepkowych naczyń z których zlewano go do większych drewnianych beczek bądź dużych, glinianych flaszy zaopatrzonych w drewniany korek.

Otrzymany olej był ważnym uzupełnieniem diety dawnych ochotniczan. Używano go do okraszania potraw – najczęściej były to ziemniaki gotowane w wodzie, do której dodawano kilka łyżek oleju. Natomiast w okresie Wielkiego Postu olej lniany był powszechnie stosowany jako ‚omasta’ codziennych potraw – głównie ziemniaków, sapek, placków itp. Natomiast wytłoki formowano w okrągłe bochny nazywane „makuchami” i karmiono nimi bydło.

Olejarnie często stanowiły jeden z elementów wiejskich zespołów przemysłowych (obok młynów, tartaków etc.), przy czym do ich eksploatacji nie stosowano koła wodnego. Przykładem może być olejarnia z zespołu młyńskiego Mazurka w Ochotnicy Dolnej, funkcjonująca w ramach zespołu młyna, tartaku, folusza i olejarni. W innych przypadkach wznoszono je jako osobne budynki gospodarcze, jak np. olejarnia Polaczka z przysiółka Mostkowe w Ochotnicy Górnej.

Olejarnie w Ochotnicy

W samej Ochotnicy nie zachowała się do czasów współczesnych żadna olejarnia. Wiadomi, że jedna z olejarni znajdowała się w zakładzie wodnym w Ochotnicy Dolnej w osiedlu Dłubacze (?) (nr 174), w skład którego wchodził też folusz młyn, tartak oraz elektrownia wodna. Kompleks został wzniesiony przez Jana Koszarka w połowie XIX wieku w miejscu, w którym funkcjonował starszy zakład wodny. Folusz i olejarnię zlikwidowano pod koniec XIX wieku.

W Ochotnicy Górnej funkcjonowała wspomniana już olejarnia Polaczka w przysiółku Mostkowe. Olejarnia ta powstała na przełomie XVIII i XIX wieku i była jedyną olejarnią w Ochotnicy Górnej. Wyposażono ją w 4 stępy nożne mające postać podłużnych kłód z szeregowo umieszczonymi wydrążeniami do których wchodzą tłoki-tłuczki (stępory) poruszane nogami ludzkimi na zasadzie dźwigni poziomej. Tak obrobiony surowiec trafiał do prasy typu klinowo – taranowego (‚wybijaca‚), zbudowanej ze słupów jodłowych głęboko wkopanych w ziemię. W prasie z rozbitego siemienia tłoczono olej. Całości dopełniało palenisko do prażenia rozbitego w prasie siemienia.

Olejarnię umieszczono w osobnym budynku, położonym nieco poniżej zabudowań gospodarskich przy czym wydaje się, że budynek olejarni jest młodszy niż samo urządzenie.

W latach 70-tych XX wieku olejarnię przeniesiono do muzeum etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie. Można ją tam oglądać w ramach ekspozycji stałej.

Budynek w którym się oryginalnie znajdowała wciąż jeszcze istnieje, jednak jego stan z roku na rok się pogarsza. Jest to związane z brakiem świadomości właścicieli, jednak przede wszystkim wynika z opuszczenia przysiółka Mostkowe przez stałych mieszkańców. Ostatnia, blisko 100-letnia mieszkanka opuściła przysiółek przenosząc się do rodziny we wsi.

---